อิติ อตีตานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ ตเทกชฺฌํ อภิสญฺญุหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺฐตณฺหาวิจริตสตํ โหตี’’ติ (วิภ. 842)ฯ

ตณฺหาปปญฺจาเยว ปเนตฺถ ตณฺหาวิจริตานีติ วุตฺตาฯ ตณฺหาสมุทาจารา ตณฺหาปวตฺติโยติ อตฺโถฯ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทายาติ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทายฯ อิทญฺหิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ วิตฺถาโร ปนสฺส ตสฺส นิทฺเทเส (วิภ. 973) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน อปโร นโย – รูปารมฺมณาเยว กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาติ ติสฺโส ตณฺหา โหนฺติ, ตถา สทฺทาทิอารมฺมณาติ ฉสุ อารมฺมเณสุ อฏฺฐารส ตณฺหา โหนฺติ, อชฺฌตฺตารมฺมณา อฏฺฐารส, พหิทฺธารมฺมณา อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํส โหนฺติฯ ตา เอว อตีตารมฺมณา ฉตฺติํส, อนาคตารมฺมณา ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ฉตฺติํสาติ อฏฺฐตณฺหาวิจริตสตํ โหติฯ ปปญฺจิโตติ อารมฺมเณ, สํสาเร วา ปปญฺจิโต จิรวาสิโตฯ

ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตหีติ ‘‘กตมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา , จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ อิมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา’’ติ (วิภ. 977)ฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ พฺรหฺมชาลสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อหญฺจมฺหิ ติณฺโณติ อหญฺจ จตุโรฆํ, สํสารสมุทฺทํ วา ติณฺโณ อมฺหิ ภวามิฯ มุตฺโตติ ราคาทิพนฺธเนหิ มุตฺโตฯ ทนฺโตติ นิพฺพิเสวโน นิปฺปริปฺผนฺโทฯ สนฺโตติ สีตีภูโตฯ อสฺสตฺโถติ นิพฺพานทสฺสเน ลทฺธสฺสาโสฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ ปโหมีติ สมตฺโถมฺหิฯ โขอิติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ ปเร จ ปรินิพฺพาเปตุนฺติ เอตฺถ ปเร จ-สทฺโท ‘‘ปเร จ ตาเรตุ’’นฺติอาทีหิปิ โยเชตพฺโพติฯ

มหากรุณาญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

72-73. สพฺพญฺญุตญฺญาณนิทฺเทสวณฺณนา

[119] สพฺพญฺญุตญฺญาณนิทฺเทเส กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ ปุจฺฉิตฺวา เตน สมคติกตฺตา เตเนว สห อนาวรณญาณํ นิทฺทิฏฺฐํฯ น หิ อนาวรณญาณํ ธมฺมโต วิสุํ อตฺถิ, เอกเมว เหตํ ญาณํ อาการเภทโต ทฺเวธา วุจฺจติ สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลาทีนิ วิยฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว หิ นตฺถิ เอตสฺส อาวรณนฺติ, เกนจิ ธมฺเมน, ปุคฺคเลน วา อาวรณํ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อนาวรณนฺติ วุจฺจติ อาวชฺชนปฏิพทฺธตฺตา สพฺพธมฺมานํฯ อญฺเญ ปน อาวชฺชิตฺวาปิ น ชานนฺติฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘มโนวิญฺญาณํ วิย สพฺพารมฺมณิกตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ฯ ตํเยว ญาณํ อินฺทวชิรํ วิย วิสเยสุ อปฺปฏิหตตฺตา อนาวรณญาณํฯ อนุปุพฺพสพฺพญฺญุตาปฏิกฺเขโป สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, สกิํสพฺพญฺญุตาปฏิกฺเขโป อนาวรณญาณํ, ภควา สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิลาเภนปิ สพฺพญฺญูติ วุจฺจติ, น จ อนุปุพฺพสพฺพญฺญูฯ อนาวรณญาณปฏิลาเภนปิ สพฺพญฺญูติ วุจฺจติ, น จ สกิํสพฺพญฺญู’’ติฯ

สพฺพํ สงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ เอตฺถ สพฺพนฺติ ชาติวเสน สพฺพธมฺมานํ นิสฺเสสปริยาทานํฯ อนวเสสนฺติ เอเกกสฺเสว ธมฺมสฺส สพฺพาการวเสน นิสฺเสสปริยาทานํฯ สงฺขตมสงฺขตนฺติ ทฺวิธา ปเภททสฺสนํฯ สงฺขตญฺหิ เอโก ปเภโท, อสงฺขตํ เอโก ปเภโทฯ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กตนฺติ สงฺขตํฯ ขนฺธปญฺจกํฯ ตถา น สงฺขตนฺติ อสงฺขตํฯ นิพฺพานํฯ สงฺขตํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตาทีหิ อากาเรหิ อนวเสสํ ชานาติ, อสงฺขตํ สุญฺญตานิมิตฺตอปฺปณิหิตาทีหิ อากาเรหิ อนวเสสํ ชานาติฯ นตฺถิ เอตสฺส สงฺขตสฺส อสงฺขตสฺส จ อวเสโสติ อนวเสสํฯ สงฺขตํ อสงฺขตญฺจฯ อเนกเภทาปิ ปญฺญตฺติ ปจฺจเยหิ อกตตฺตา อสงฺขตปกฺขํ ภชติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺหิ สพฺพาปิ ปญฺญตฺติโย อเนกเภทโต ชานาติฯ อถ วา สพฺพนฺติ สพฺพธมฺมคฺคหณํฯ อนวเสสนฺติ นิปฺปเทสคฺคหณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ ตตฺถ ตสฺมิํ อนวเสเส สงฺขตาสงฺขเต นิสฺสงฺคตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อาวรณํ นตฺถีติ ตเทว สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อนาวรณญาณํ นามาติ อตฺโถฯ

[120] อิทานิ อเนกวิสยเภทโต ทสฺเสตุํ อตีตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ กาลเภทโต ทสฺสิตํ, จกฺขุ เจว รูปา จาติอาทิ วตฺถารมฺมณเภทโตฯ เอวํ ตํ สพฺพนฺติ เตสํ จกฺขุรูปานํ อนวเสสปริยาทานํฯ เอวํ เสเสสุฯ ยาวตาติ อนวเสสปริยาทานํฯ อนิจฺจฏฺฐนฺติอาทิ สามญฺญลกฺขณเภทโต ทสฺสิตํฯ อนิจฺจฏฺฐนฺติ จ อนิจฺจาการํฯ ปจฺจตฺตตฺเถ วา อุปโยควจนํฯ เอส นโย เอทิเสสุฯ รูปสฺสาติอาทิ ขนฺธเภทโต ทสฺสิตํฯ จกฺขุสฺส…เป.… ชรามรณสฺสาติ เหฏฺฐา วุตฺตเปยฺยาลนเยน โยเชตพฺพํฯ อภิญฺญายาติอาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตญาณาเนวฯ อภิญฺญฏฺฐนฺติ อภิชานนสภาวํฯ เอส นโย เอทิเสสุฯ ขนฺธานํ ขนฺธฏฺฐนฺติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ กุสเล ธมฺเมติอาทิ กุสลตฺติกวเสน เภโทฯ กามาวจเร ธมฺเมติอาทิ จตุภูมกวเสนฯ อุภยตฺถาปิ ‘‘สพฺเพ ชานาตี’’ติ พหุวจนปาโฐ สุนฺทโรฯ เอกวจนโสเต ปติตตฺตา ปน โปตฺถเกสุ เอกวจเนน ลิขิตํฯ ทุกฺขสฺสาติอาทิ จุทฺทสนฺนํ พุทฺธญาณานํ วิสยเภโทฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณนฺติอาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ วตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? วุจฺจมานสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณตฺตาฯ วิสยเภทโต หิ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ วุจฺจมาเน ตํ ญาณํ น วตฺตพฺพํ โหติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส วิสโย โหติเยวฯ

ปุน กาฬการามสุตฺตนฺตาทีสุ (อ. นิ. 4.24) วุตฺตนเยน สพฺพญฺญุตญฺญาณภูมิํ ทสฺเสนฺโต ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สห เทเวหิ สเทวกสฺสฯ สห มาเรน สมารกสฺส ฯ สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมกสฺส โลกสฺสฯ สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณิยาฯ สห เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสาย ปชายฯ ปชาตตฺตา ปชาติ สตฺตโลกสฺส ปริยายวจนเมตํฯ ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ, สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ, สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ, สสฺสมณพฺราหฺมณิวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ, ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ, สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวเสสมนุสฺสคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก, ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

อปโร นโย – สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต, สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก, สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปาวจรพฺรหฺมโลโก, สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน, สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก, อวเสสสตฺตโลโก วาฯ

อปิเจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต สพฺพสฺสปิ โลกสฺส ทิฏฺฐาทิชานนภาวํ สาเธติฯ ตโต เยสํ สิยา ‘‘มาโร มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี, กิํ ตสฺสาปิ ทิฏฺฐาทิํ ชานาตี’’ติ, เตสํ วิมติํ วิธมนฺโต ‘‘สมารกสฺสา’’ติ อาหฯ เยสํ ปน สิยา ‘‘พฺรหฺมา มหานุภาโว เอกงฺคุลิยา เอกสฺมิํ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติ, ทฺวีหิ…เป.… ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ, อนุตฺตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ, กิํ ตสฺสาปิ ทิฏฺฐาทิํ ชานาตี’’ติ, เตสํ วิมติํ วิธมนฺโต ‘‘สพฺรหฺมกสฺสา’’ติ อาหฯ ตโต เยสํ สิยา ‘‘ปุถู สมณพฺราหฺมณา สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกา, กิํ เตสมฺปิ ทิฏฺฐาทิํ ชานาตี’’ติ, เตสํ วิมติํ วิธมนฺโต ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชายา’’ติ อาหฯ เอวํ อุกฺกฏฺฐานํ ทิฏฺฐาทิชานนภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมุติเทเว อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส ทิฏฺฐาทิชานนภาวํ ปกาเสติฯ อยเมตฺถ อนุสนฺธิกฺกโมฯ โปราณา ปนาหุ – สเทวกสฺสาติ เทวตาหิ สทฺธิํ อวเสสโลกสฺส ฯ สมารกสฺสาติ มาเรน สทฺธิํ อวเสสโลกสฺสฯ สพฺรหฺมกสฺสาติ พฺรหฺเมหิ สทฺธิํ อวเสสโลกสฺสฯ เอวํ สพฺเพปิ ติภวูปเค สตฺเต ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหากาเรหิ ปริยาทาตุํ สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสายาติ วุตฺตํฯ เอวํ ปญฺจหิ ปเทหิ เตน เตน อากาเรน เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนํ โหตีติฯ

ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนํฯ สุตนฺติ สทฺทายตนํฯ มุตนฺติ ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํฯ วิญฺญาตนฺติ สุขทุกฺขาทิธมฺมารมฺมณํฯ ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํฯ อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสญฺจริตํฯ

สพฺพํ ชานาตีติ อิมินา เอตํ ทสฺเสติ – ยํ อปริมานาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส ‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทิ (ธ. ส. 619) รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม รูปารมฺมณํ ทิสฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโตติ ตํ สพฺพํ ตถาคตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ชานาติฯ ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส ‘‘เภริสทฺโท, มุทิงฺคสทฺโท’’ติอาทิ สทฺทารมฺมณํ โสตทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, ‘‘มูลคนฺโธ ตจคนฺโธ’’ติอาทิ (ธ. ส. 624-627) คนฺธารมฺมณํ ฆานทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, ‘‘มูลรโส, ขนฺธรโส’’ติอาทิ (ธ. ส. 628-631) รสารมฺมณํ ชิวฺหาทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, ‘‘กกฺขฬํ, มุทุก’’นฺติอาทิ (ธ. ส. 647-650) ปถวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุเภทํ โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ กายทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ ผุสิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโตติ ตํ สพฺพํ ตถาคตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ชานาติฯ ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส สุขทุกฺขาทิเภทํ ธมฺมารมฺมณํ มโนทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม ธมฺมารมฺมณํ วิชานิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโตติ ตํ สพฺพํ ตถาคตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ชานาติฯ อิมสฺส ปน มหาชนสฺส ปริเยสิตฺวา อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิฯ อปริเยสิตฺวา อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิฯ สพฺพํ ตถาคตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาเณน อปฺปตฺตํ นาม นตฺถีติฯ

[121] ปุน อปเรน ปริยาเยน สพฺพญฺญุตญฺญาณภาวสาธนตฺถํ น ตสฺสาติ คาถมาหฯ ตตฺถ น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจีติ ตสฺส ตถาคตสฺส อิธ อิมสฺมิํ เตธาตุเก โลเก, อิมสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล วา ปญฺญาจกฺขุนา อทฺทิฏฺฐํ นาม กิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ น อตฺถิ น สํวิชฺชติฯ อตฺถีติ อิทํ วตฺตมานกาลิกํ อาขฺยาตปทํฯ อิมินา ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกสฺส สพฺพธมฺมสฺส ญาตภาวํ ทสฺเสติฯ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปเนตฺถ ท-กาโร สํยุตฺโตฯ อโถ อวิญฺญาตนฺติ เอตฺถ อโถอิติ วจโนปาทาเน นิปาโตฯ อวิญฺญาตนฺติ อตีตกาลิกํ อวิญฺญาตํ นาม กิญฺจิ ธมฺมชาตํฯ นาโหสีติ ปาฐเสโสฯ อพฺยยภูตสฺส อตฺถิสทฺทสฺส คหเณ ปาฐเสสํ วินาปิ ยุชฺชติเยวฯ

อิมินา อตีตกาลิกสฺส สพฺพธมฺมสฺส ญาตภาวํ ทสฺเสติ ฯ อชานิตพฺพนฺติ อนาคตกาลิกํ อชานิตพฺพํ นาม ธมฺมชาตํ น ภวิสฺสติ, นตฺถิ วาฯ อิมินา อนาคตกาลิกสฺส สพฺพธมฺมสฺส ญาตภาวํ ทสฺเสติฯ ชานนกิริยาวิเสสนมตฺตเมว วา เอตฺถ อ-กาโรฯ สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยนฺติ เอตฺถ ยํ เตกาลิกํ วา กาลวิมุตฺตํ วา เนยฺยํ ชานิตพฺพํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ตถาคโต อภิญฺญาสิ อธิเกน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิ ปฏิวิชฺฌิฯ เอตฺถ อตฺถิสทฺเทน เตกาลิกสฺส กาลวิมุตฺตสฺส จ คหณา อตฺถิ-สทฺโท อพฺยยภูโตเยว ทฏฺฐพฺโพฯ ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ กาลวเสน โอกาสวเสน จ นิปฺปเทสตฺตา สมนฺตา สพฺพโต ปวตฺตํ ญาณจกฺขุ อสฺสาติ สมนฺตจกฺขุฯ เตน ยถาวุตฺเตน การเณน ตถาคโต สมนฺตจกฺขุ, สพฺพญฺญูติ วุตฺตํ โหติฯ อิมิสฺสา คาถาย ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สาธิตํฯ

ปุน พุทฺธญาณานํ วิสยวเสน สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ทสฺเสตุกาโม สมนฺตจกฺขูติ เกนฏฺเฐน สมนฺตจกฺขูติอาทิมาหฯ ตตฺถ คาถาย สมนฺตจกฺขูติ วุตฺตปเท ยํ ตํ สมนฺตจกฺขุ, ตํ เกนฏฺเฐน สมนฺตจกฺขูติ อตฺโถฯ อตฺโถ ปนสฺส ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐติอาทีหิ วุตฺโตเยว โหติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺหิ สมนฺตจกฺขุฯ ยถาห – ‘‘สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ (จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 32)ฯ ตสฺมิํ สพฺพญฺญุตญฺญาณฏฺเฐ วุตฺเต สมนฺตจกฺขุฏฺโฐ วุตฺโตเยว โหตีติฯ พุทฺธสฺเสว ญาณานีติ พุทฺธญาณานิฯ ทุกฺเข ญาณาทีนิปิ หิ สพฺพากาเรน พุทฺธสฺเสว ภควโต ปวตฺตนฺติ, อิตเรสํ ปน เอกเทสมตฺเตเนว ปวตฺตนฺติฯ สาวกสาธารณานีติ ปน เอกเทเสนาปิ อตฺถิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สพฺโพ ญาโตติ สพฺโพ ญาเณน ญาโตฯ อญฺญาโต ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถีติ วุตฺตเมว อตฺถํ ปฏิเสเธน วิภาเวติฯ สพฺโพ ทิฏฺโฐติ น เกวลํ ญาตมตฺโตเยว, อถ โข จกฺขุนา ทิฏฺโฐ วิย กโตฯ สพฺโพ วิทิโตติ น เกวลํ ทิฏฺฐมตฺโตเยว, อถ โข ปากโฏฯ สพฺโพ สจฺฉิกโตติ น เกวลํ วิทิโตเยว, อถ โข ตตฺถ ญาณปฏิลาภวเสน ปจฺจกฺขีกโตฯ สพฺโพ ผสฺสิโตติ น เกวลํ สจฺฉิกโตเยว, อถ โข ปุนปฺปุนํ ยถารุจิ สมุทาจารวเสน ผุฏฺโฐติฯ อถ วา ญาโต สภาวลกฺขณวเสนฯ ทิฏฺโฐ สามญฺญลกฺขณวเสนฯ วิทิโต รสวเสนฯ

สจฺฉิกโต ปจฺจุปฏฺฐานวเสน ฯ ผสฺสิโต ปทฏฺฐานวเสนฯ อถ วา ญาโต ญาณุปฺปาทวเสนฯ ทิฏฺโฐ จกฺขุปฺปาทวเสนฯ วิทิโต ปญฺญุปฺปาทวเสนฯ สจฺฉิกโต วิชฺชุปฺปาทวเสนฯ ผสฺสิโต อาโลกุปฺปาทวเสนฯ ‘‘ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ, สพฺโพ ทิฏฺโฐ, อทิฏฺโฐ ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถี’’ติอาทินา นเยน จ ‘‘ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ญาตํ, อญฺญาตํ นตฺถี’’ติอาทินา นเยน จ วิตฺถาโร เวทิตพฺโพฯ ปฐมํ วุตฺตคาถา นิคมนวเสน ปุน วุตฺตาฯ ตํนิคมเนเยว หิ กเต ญาณนิคมนมฺปิ กตเมว โหตีติฯ

สพฺพญฺญุตญฺญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย

ญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทิฏฺฐิกถา

1. อสฺสาททิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา

[122] อิทานิ ญาณกถานนฺตรํ กถิตาย ทิฏฺฐิกถาย อนุปุพฺพอนุวณฺณนา อนุปฺปตฺตาฯ อยญฺหิ ทิฏฺฐิกถา ญาณกถาย กตญาณปริจยสฺส สมธิคตสมฺมาทิฏฺฐิสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิมลวิโสธนา สุกรา โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิ จ สุปริสุทฺธา โหตีติ ญาณกถานนฺตรํ กถิตาฯ ตตฺถ กา ทิฏฺฐีติอาทิกา ปุจฺฉาฯ กา ทิฏฺฐีติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติอาทิกํ ปุจฺฉิตปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํฯ กถํ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติอาทิโก วิสฺสชฺชิตวิสฺสชฺชนสฺส วิตฺถารนิทฺเทโส, สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อสฺสาททิฏฺฐิโยติอาทิกา ทิฏฺฐิสุตฺตสํสนฺทนาติ เอวมิเม จตฺตาโร ปริจฺเฉทาฯ ตตฺถ ปุจฺฉาปริจฺเฉเท ตาว กา ทิฏฺฐีติ ธมฺมปุจฺฉา, สภาวปุจฺฉาฯ กติ ทิฏฺฐิฏฺฐานานีติ เหตุปุจฺฉา ปจฺจยปุจฺฉา, กิตฺตกานิ ทิฏฺฐีนํ การณานีติ อตฺโถฯ กติ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานีติ สมุทาจารปุจฺฉา วิการปุจฺฉาฯ